Як расказазаць дзіцёнку пра Сусвет
Неабсяжнасць зорнага неба невытлумачальнай сілай прыцягвае да сябе погляды людзей, зачароўвае, гіпнатызуе, напаўняе душу ціхай і далікатнай радасцю, адчуваннем адзінства з усяго Сусвету. І калі нават дарослы чалавек ўяўляе парой дзіўныя карціны, то што ж казаць пра дзяцей,, якія жывуць у казачных, фантастычных светах, лётаюць у сне і мараць пра касмічныя вандраванні. Калі Ваша маляня дарасло да ўзросту "чамучак" і засыпае вас пытаннямі пра тое, чаму зоркі свецяцца, хто прыдумаў лета, ці далёка да сонца і што такое камета, самы час у даступнай форме пазнаёміць яго з асновамі астраноміі, дапамагчы зразумець прыладу навакольнага свету, падтрымаць даследчую цікавасць.

Планеты і зоркі

Пачаць знаймства з астраноміяй трэба ў простай форме.
Распавядзіце пра тое, што наша Зямля - гэта велізарны шар, на якім знайшлося месца і рэкам, і горам, і лясам, і пустэльням, і, вядома, усім нам, яго жыхарам. Наша Зямля і ўсё, што яе атачае, завецца Сусветам ці космасам. Космас вельмі вялікі, і колькі б мы не ляцелі ў ракеце, мы ніколі не зможам дабрацца да яго краю.
У Бібліі дакладна напісана, што Бог стварыў Сонца і Месяц і зоркі на чацвёрты дзень Стварэння.
Акрамя нашай Зямлі, існуюць і іншыя планеты, а таксама зоркі. Зоркі - гэта велізарныя шары якія свецяцца.
Сонца - таксама зорка. Яно размешчана блізка да Зямлі і таму мы бачым яго святло і адчуваем цяпло. Ёсць зоркі ў шмат разоў больш і гарачэй за Сонца, але яны свецяць так далёка ад Зямлі, што здаюцца нам усяго толькі маленькімі кропкамі на начным небе.
Параўнаеце разам з дзіцяці святло ліхтарыка днём і ўвечар у цемры. Днём пры яркім асвятленні прамень ліхтарыка амаль не бачны, затое ён ярка свеціць увечар. Святло зорак падобны на святло ліхтара: днём яго засланяе сонца. Таму зоркі можна ўбачыць толькі ўначы.
Планеты, шыхт!
Вось мы і дабраліся да планет Сонечнай сістэмы. Распавядзіце малечы, што акрамя нашай Зямлі, вакол Сонца кружыцца яшчэ 8 планет. У кожнай планеты свой шлях, які завецца арбіта. Запомніць назвы і чарговасць планет маляню дапаможа "Астранамічная лічылка"

Я лічыць усё прывык,
І планетам дам падлік.
Меркурый - раз, Венера - два-з,
Тры - Зямля, чатыры - Марс.
Пяць - Юпітар, шэсць - Сатурн,
Сем - Уран, восьмы - Няптун,
Распавядзіце, што ўсе планеты Сонечнай сістэмы вельмі адрозніваюцца па памеры. Калі прадставіць, што самая вялікая з іх, Юпітар, памерам з вялікі кавун, то найменшая, карлікавая планета Плутон, будзе падобная на гарошынку. Для бачання зноў звернемся да мадэлі. "Сонца" з поспехам заменіць вялікі мяч. Мячы паменш можна выкарыстоўваць для дэманстрацыі Юпітара і Сатурна (апраніце на яго "кольца" з паперы), а астатнія планеты вылепіце з пластыліну, імкнучыся хоць трохі прытрымвацца прапорцый. Зараз размесцім у цэнтры пакоя наша "сонца", выкладзем вакол "арбіты" з каляровых нітак, а на іх - "планеты" і іх назвы, напісаныя на палосках паперы. Маляня з задавальненнем пагуляе ў хатні планетарый, пакажа, "як лётаюць планеты", і нават сам пабегае вакол "сонца", малюючы, напрыклад, Зямлю. Можна паступіць інакш. Займіцеся з дзіцем творчасцю, намаляваўшы Сонца і планеты на лістах кардона. Затым выражце іх і падвесьце на нітачках да люстры, а яшчэ лепш - да столі, прымацаваўшы ніткі маленькімі кавалачкамі скотчу. Зараз маляня з задавальненнем будзе праводзіць экскурсіі ў свой "планетарый" для бабулі, дзядулі і сяброў.
У госці да зорак
Выдатна, калі адпачываючы ў вёсцы ў бабулі, вы з малянём прысвеціце некалькі вечароў назіранню за зоркамі. Не сакрэт, што менавіта ў аддаленасці ад гарадскога асвятлення неба паўстае перад намі ва ўсёй красе, дзівячы нас незлічонай колькасцю зорак, якія раптам становяцца бачныя. Пошук на небе тых ці іншых сузор'яў - захапляльны і карысны занятак. І няма нічога страшнага, калі маляня выб'ецца са звыклага рэжыму і ляжа спаць крыху пазней. Затое ён разаўе назіральнасць і памяць, абстрактнае мысленне і фантазію, пазнае шмат новага і цікавага. Калі вы самі не вельмі добра арыентуецеся ў сузор'ях, не бяда. Практычна ва ўсіх дзіцячых кнігах па астраноміі ёсць карта зорнага неба. Уважліва разгледзіце з малянём тое ці іншае сузор'е, а потым паспаборнічайце, хто хутчэй адшукае яго на небе. Гэта задача не з лёгкіх.
Шматлікія сузор'і носяць свае імёны са спрадвечных часоў. Старажытныя людзі ўзіраліся ў начное неба, уяўна злучалі зоркі лініямі і ўяўлялі сабе розных жывёл, прадметы, людзей, міфалагічных герояў. У розных народаў адно і тое ж сузор'е магло звацца па-рознаму. Усё залежала ад таго, што падказвала людзям іх фантазія. Так усім вядомая Вялікая Мядзведзіца малявалася і як коўш, і як конь на прывязі. Са шматлікімі сузор'ямі злучаны дзіўныя легенды. Было б выдатна, калі б мама ці тата прачыталі загадзя некаторыя з іх, а потым пераказалі маляню, разам з ім узіраючыся ў зоркі і спрабуючы ўбачыць легендарных істот.
Загадкавы Месяц
Нават карапуз ужо з захапленнем разглядае на небе Месяц. А для маляняці, якое падрасло, гэты спадарожнік Землі можа стаць цікавым аб'ектам вывучэння. Бо Месяц такі розны і ўвесь час змяняецца ад ледзь прыкметнага сярпа да круглага яркага прыгажуна. Што б растлумачыць маляню прычыну гэтых змен, ізноў звернемся да нашай мадэлі з глобусам. Толькі зараз да яе дадасца яшчэ і маленькі мячык - "Месяц". Пакажыце юнаму астраному, як Месяц круціцца вакол Зямлі і што адбываецца з асвятленнем. Растлумачыце, што такое маладзік, поўня, які расце і змяншаецца Месяц.
Для таго, каб лепш зразумець і запомніць фазы Месяца, завядзіце з дзіцём дзённік назіранняў, дзе кожны дзень будзеце замалёўваць Месяц такой, які ён бачны на небе. Калі ў нейкія дні хмары перашкодзяць вашым назіранням - не бяда. Усё адно такі дзённік будзе выдатным навочным дапаможнікам.

Вядома, маляню будзе цікава пазнаць, што знаходзіцца на Месяцы. Распавядзіце яму, што паверхня Месяцы пакрыта варонкамі-кратарамі, якія ўзніклі ад сутыкнення з астэроідамі. Калі разглядаць Месяц у бінокль, то можна заўважыць няроўнасці яго рэльефу і нават кратары. Правядзіце такі эксперымент. Насыпце ў кубак ці талерку горку мукі. Пасля кіньце туды шарык. Асцярожна выміце шарык і атрымаеце падабенства кратара. На Месяцы няма атмасферы, таму ён не абаронены ад астэроідаў. А вось Зямля абаронена. Калі каменны аскепак трапляе ў яе атмасферу, ён тут жа згарае. Хоць часам астэроіды бываюць настолькі шустрымі, што ўсёткі паспяваюць даляцець да паверхні Зямлі. Такія астэроіды завуць метэарытамі. Схадзіце з малянём у музей прыроды. Аскепкі метэарытаў пакідаюць дзеткам незгладжальнае ўражанне.